Кыргыз өкмөтү Бажы союзуна кирүү камылгасын күн санап күчөтүүдө. Бул багытта жүргүзүлүп жаткан иштер тууралуу маалыматтар байма-бай чагылдырылганы менен, биримдикке кирүүнүн пайда-зыяны тууралуу так маалыматты коомчулук уга элек. Андыктан иликтөөбүздү Бажы союзу туурасында жүргүзүп, анын пайдасы жана тобокелчиликтери жөнүндө окурмандарга кеңири маалымат берүүнү эп көрдүк. «Аталган биримдикке кирген соң Кыргызстанды кандай келечек күтөт?» деген суроого жооп издедик.

БАЖЫ СОЮЗУ КАНДАЙ ПАЙДА АЛЫП КЕЛЕТ?

170 МИЛЛИОН КЕРЕКТӨӨЧҮСҮ БАР РЫНОККО ЖОЛ АЧЫЛАТ
Экономика министри Темир Сариев «Кыргызстан Бажы союзуна мүчө болгондон тарта 170 миллион керектөөчүсү бар ири рынокко чыгууга мүмкүнчүлүк алат. Башкача айтканда, Орусия, Беларусь жана Казакстан рынокторуна чыгуу үчүн биздин экспортко жол ачылат» дейт.
Серепчи Жумакадыр Акенеевдин баамында, Кыргызстан буга чейин Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун алкагында Кытай жана башка мамлекеттерден жеңил шартта келген товарларды Орусия, Казакстан, Өзбекстан, Тажикстанга реэкспорт кылып киреше таап келген. Бажы союзу түптөлгөндөн тарта жаңы талаптар пайда болуп, Кыргызстанга келген товарлар Казакстандан ары өтүүдө кыйынчылыктар жарала баштады. Натыйжада өлкөдөгү «Дордой», «Кара-Суу», «Мадина» өңдүү ири базарларда соода төмөндөп кетти.
Мындан тышкары Кыргызстан өзү өндүргөн айыл чарба, курулуш материалдарын, азык-түлүк продукцияларын, кен-байлыктарын коңшу өлкөлөргө сатып келсе, бул соода-сатыктар да убактылуу солгундай түшкөн. Эгерде Кыргызстан Бажы союзуна кирбесе, кырдаал дагы курчуп, мамлекеттин экономикасы алсырайт.

ЗАВОДДОР ИШКЕ КИРИШЕТ
Премьер-министр Жоомарт Оторбаев «Бажы союзунун дагы бир пайдасы – заводдор курулуп, жаңы жумуш орундары пайда болот. Мунун натыйжасында айлык жогорулайт. Өлкөгө келе турган инвестиция көбөйүп, салык көп чогулат» дейт.
Бул тууралуу серепчи Жумакадыр Акенеев «бизде электр энергия менен жумушчу күч арзан болгондуктан, Орусия, Казакстан, Кытай сыяктуу мамлекеттерден келген ишкерлер
170 миллион калкы бар рынок үчүн товар чыгара турган заводдорду кура башташат» дейт. Анын айтымында, мында ишкерлер үчүн жакшы шарттар түзүлүп, өндүрүлгөн товарын эч тоскоолдуксуз Бажы союзундагы мамлекеттерге өткөрө баштайт.

КҮЙҮҮЧҮ-МАЙЛООЧУ МАЙ БАЖЫ ТӨЛӨМҮСҮЗ КЕЛЕТ
Бажы союзундагы пайдалардын бири катары Орусиядан күйүүчү-майлоочу май үзгүлтүксүз жана бажы төлөмүсүз келиши айтылууда. Эгерде мамлекет аталган биримдикке кирүүдөн баш тарта турган болсо, анда Кремль тарап мунайзаттын баасына бажы төлөмдөрүн кошуп төлөтө баштайт. Натыйжада өлкөдө күйүүчү майга болгон баа Тажикстандагыдай 30-40 пайызга чейин жогорулап кетүү коркунучу бар.

АЙЫЛ ЧАРБАСЫ ӨНҮГӨТ
Биринчи вице-премьер Тайырбек Сарпашев «Кыргызстан Бажы союзуна кирсе, айыл чарба продукцияларын кайрадан иштетүүнү өнүктүрүү үчүн жаңы мүмкүнчүлүктөр түзүлөт» дейт. Ал бул багытта өкмөт 1980-жылдары өнүккөн күнөскана чарбасын кайрадан жандандырууну ойлонуштуруп жатканын кабарлаган.
Серепчи Жума Абдуллаевдин пикирине таянсак, эгерде Кыргызстан Бажы союзуна кире турган болсо, анда дыйкандар өндүргөн продукциясын жогору баада коңшу мамлекеттерге сата башташат.

ЭРКИН СООДА-САТЫК КЫЛУУЧУ АЙМАК ТҮЗҮЛӨТ
Бажы союзуна кирген өлкөлөрдүн жарандары үчүн аталган аймакта эркин соода-сатык, бизнес кылуу үчүн шарттар түзүлөт. Ага ылайык, өлкө жарандары союзга мүчө болгон өлкөлөргө ээн-эркин кирип-чыгып, чек арадан өтүүдө жеңилдиктер болот.

БАЖЫ СОЮЗУ КАНДАЙ ЗЫЯН АЛЫП КЕЛИШИ МҮМКҮН?

КЫМБАТЧЫЛЫК КАПТАЙТ
Бажы союзунун тобокелчиликтери тууралуу айта турган болсок, серепчилердин көпчүлүгү Кыргызстанды кымбатчылык каптаарын айтышат. Бажы тарифтери жогорулап, тамак-аш 10 пайызга, кийим-кече, бут кийим баасы 20 пайызга, электроника 30 пайызга чейин кымбатташы мүмкүн дешет. Ал эми автоунаалар азыркы баасынан эки эсеге жогорулашы ыктымал. Бажы союзуна саресеп салган экс-министр Эмил Үмөталиев Казакстанда автоунаа былтыркы жылдан тарта кымбаттаганын айтты. «Бажы биримдигине кирүү менен Кыргызстан экономикалык жактан өзүн чектеп салат. Себеби Кыргызстан буга чейин Бүткүл дүйнөлүк соода уюмуна мүчө болгон 160ка жакын мамлекеттер менен кызматташып келсе, Бажы союзуна киргенден тарта алардан жүз буруп, үч өлкө менен кызматташууга өтөт. Бул өз кызыкчылыгыбызды курмандыкка чалып жаткандыгыбызды билдирет» дейт ал. Ошондой эле Эмил Үмөталиевдин маалыматында, учурда Кыргызстандын бажы тарифи 5 пайыздын тегерегин түзсө, Бажы союзунуку 10 пайыздын айланасында. Кыргызстан союзга киргенден тартып бажы тарифтери биримдиктеги өлкөлөрдүн тарифи менен теңделет. Жыйынтыгында Кыргызстан Казакстан жана Орусиядагы атаандаштары менен бир тепкичке чыгып, кымбатчылык бардык тармакта орун алат. Ал тургай жумушчу күчтүн акысы да кымбаттап, жумушчуга белгилүү бир минимумдан аз төлөөгө болбой калат.

ЖЕҢИЛ ӨНӨР ЖАЙ ЖАБЫРКАЙТ
Серепчи Жума Абдуллаевдин пикиринде, Кыргызстан тигүүчүлөргө керектүү материалдарды Кытайдан, Түркиядан жана Кореядан алып келет. «Чет элдик товарларды өткөрүү чектелгендигине байланыштуу кездемелер келбей калып, тикмечилер тиге турган кийим-кече чыкпай калат. Чыкса да кымбат баада чыгып, бирок Казакстан менен Орусиянын товарларынын алдында атаандаштык жарата албайт. Андыктан мамлекет бул маселени чечүү үчүн кездеме чыгаруучу фабрикаларды негиздөөсү абзел» дейт ал.

ТУРИСТТЕРДИН КЕЛИШИ СОЛГУНДАЙТ
Кыргызстан туристтерди тейлөө бааларынын арзандыгы менен тартып келет. Эгерде союзга кирип калса, анда туристтик компанияларга керектүү буюмдардын баары сырттан кымбат ташылып келе баштайт. Бул көрүнүш, биринчиден, туристтик компаниялардын өздөрүнө керектүү буюмдардын арзаныраагын, сапаты начарыраагын алууга мажбур кылат. Экинчиден, баалар башка мамлекеттердин туристтерди тейлөөчү компаниялары менен теңделгендигине байланыштуу эс алуучулар башка өлкөлөргө жөнөшөт.
Эмил Үмөталиевдин айтымында, Кыргызстандын туристтик компаниялары учурда тейлөө сапатын жакшыртканына байланыштуу Орусия менен Казакстандын туристтери келип жатышат. Эгерде сапаты төмөндөй турган болсо, анда биздин туристтик мүмкүнчүлүктөр азайып баштайт.

ТИЛ САЯСАТЫ ҮЗГҮЛТҮККӨ УЧУРАЙТ
«Бажы союзунун дагы бир тобокелчилиги катары кыргыз тили менен маданиятына көңүл бурулбай калат» дейт саясат таануучу Табылды Акеров. Анын айтымында, Бажы союзу биринчи кезекте Орусиянын геосаясий кызыкчылыгын камсыз кылуу үчүн түзүлүп жатат. Мунун акыры Кыргызстанда орусиячыл маанайдагы саясатчылардын көбөйүшүн шарттап, алар Москвага жагынуу максатында «орус тилинин мааниси жогорулады» деп жар сала башташат.

ӨЛКӨ КООПСУЗДУГУНА ТЕРС ТААСИРИН ТИЙГИЗҮҮСҮ МҮМКҮН
«Мамлекетте баалардын асмандаганына байланыштуу нааразычылык акциялары күч алат. Анын жыйынтыгы нааразыланган тарапты күч менен басууга алып баруусу мүмкүн. Бийлик Бажы союзунан тышкаркы мамлекеттер менен алакаларын чектеп, Орусияга көз каранды болуп, марионеткага айланып калуусу ыктымал» дейт Эльмира Ногойбаева Бажы союзунун пайда-зыяны тууралуу жүргүзгөн талдоосунда. Мунун натыйжасында өлкө башчыларын алмаштыруу абдан жеңилге турушу мүмкүн.

Темирбек Матаев
koom@super.kg