Жазгы үзүмчүлүктө көк чөптөр адамдын организмин түрдүү витаминдер менен байытат. Касиеттерине токтолсок, мисалы, ат кулак иммунитетти чыңдап, өт жана боор оорусунан айыгууга жардамчы. Жалбыз муундун, беде өттүн, ичегинин оорусунда колдонулуп, канды тазалайт. Алабата чачтын жана тырмактын өсүшүн жакшыртат.

«ӨЛКӨДӨ ЧЫРЫШТЫН 21 ТҮРҮ ӨСӨТ»
Мыскалай Ганыбаева, Кыргыз улуттук Илимдер академиясынын Биология жана топурак таануу институтунун флора лабораториясынын улуу илимий кызматкери:
– Кээ бирлер чырыш, үлкөн деп атап жүргөн өсүмдүктүн туура аталышы чыраш же кулунчак. Бирок көп жерлерде, өзгөчө түштүк жергесинде чырыш деп айтылат. Илимде Эремурус (байыркы грек сөзү, eromos-чөл, ura-куйрук) аталышын алып жүрөт. Тоо этектеринде, адырларда өсүп, боюнун бийиктиги 60-180 сантиметрге чейин жетет. Өлкөдө 21 түрү кездешет. Уругу, тамыры аркылуу көбөйөт.
Жаш жалбырактары жазында тамак-ашка колдонулат. Тамырынан желим (клей) даярдалат. Тажиктер желимди «чиряш» аташкандыктан чыраш, чырыш аталышы ошондон келип чыккан деген божомолдор бар. Тамыры, жалбырактары боёк катары да пайдаланылат. Азыркыга чейин сакталып келе жаткан илгерки айрым курулуштардын кышына чырыштан алынган желим кошулган деген жоромолдор бар.
Кээ бирлер кооздук үчүн бакчасында өстүрүшөт.Химиялык курамы толук изилдене элек. Бирок окумуштуулар организмде зат жана кан алмашууну жакшыртканы менен, бөйрөк оорусу жана кант диабети барлардын оорусун курчутуп жиберерин айтышат.


ЧЫРЫШ МЕНЕН ТОКОЧ

Керектелүүчү азыктар:

Ун – 2 стакан
Сода – бир чымчым
Чырыш – 8-10 даана
Көк пияз – жарым боо
Өсүмдүк майы – 100-120 грамм
Туз – татымына жараша

Даярдоо ыкмасы:

• Туурамжы. Жуулган чырыш, көк пияздын суусун сарыктырып, майда туурайбыз. Көмөч казанга май куюп, тууралган көк чөптөрдү бир сыйра кууруп алабыз. Туз, калемпир, мурч кошконду унутпаңыз.
• Унга туз татыган суудан куюп камыр жууруп, 15 мүнөт тыныктырабыз. Эми камырды майда тоголокчолорго бөлүп, ар бирин калыңдыгы 2 миллиметрдей кылып жаябыз. Анан бир четине туурамжыдан салып, четин бекитебиз.
• Көмөч казанга май куюп, токочтун эки бетин бышырып алабыз, токочтор даяр.

Эскертүү: Кычкылды жактыргандар ат кулакты көбүрөөк кошсо болот. Туурамжыга куйрук, жумуртка кошуп да бышырууга мүмкүн.

 ТООК ЭТИ МЕНЕН КОТЛЕТ

Керектелүүчү азыктар:

• Тоок эти – 1 килограмм
• Бөлкө – 0,5 даана
• Сүт – 500 грамм
• Көк пияз – 1 боо
• Укроп, кинза – жарым боодон
• Алабата – 5-6 жалбырак
• Беде – 1 кочуш жалбырак
• Жумуртка – 2 даана
• Помидор (черри) – 8-9 даана
• Салат жалбырактары – каалоого жараша
• Өсүмдүк майы – 200 грамм
• Туз, мурч, калемпир – татымына жараша

Даярдоо ыкмасы:

• Сүткө бөлкөнү салып жибитип коёбуз.
• Эт туурагычтан алгач этти, артынан сүттөгү бөлкөнү сыгып алып өткөрөбүз.
• Көк чөптөрдү жууп, кургатып, майдалап туурап, фарштын үстүнө кошобуз. Туз, мурч, калемпир, жумуртканы кошуп жакшылап аралаштырабыз. Эми фарштан аздан алып, котлет формасына келтиребиз. Майды көмөч казанга куюп, котлеттерди бышырып алабыз. Тарелканын бетине салат жалбырагын салып, үстүнө котлеттерди коюп, тегерегине помидорлорду жайгаштырсак, тамак даяр.

СЫР ТОКОЧУ (СЫРНИК)

Керектелүүчү азыктар:

• Быштак – 300 грамм
• Сыр – 150 грамм
• Жумуртка – 1 даана
• Ун – 1 аш кашык
• Упаланган нан күкүмдөрү
  (панировочные сухари) – 2 аш кашык
• Каймак – 100 грамм
• Жалбыз, райхан – 6-7 жалбырактан
• Петрушка, укроп, кинза – 5-6 талчадан
• Туз – татымына жараша
• Салат жалбырагы, мурч – каалоого жараша

Даярдоо ыкмасы:

• Көк чөптөрдү жууп, кургата аарчып майда туураңыз. Сырды сүргүчтөн өткөрүңүз.
• Быштакты кашык менен эзип, үстүнө жумуртка, ун, сыр, көк чөптөрдү, туз, мурчту кошуп жакшылап аралаштырыңыз. Четинен аздан алып, токоч формасына келтирип, упаланган нан күкүмдөрүнө оонатыңыз. Электр мешинин табасын майлап, үстүнө упаланган нан күкүмдөрүнөн себелеп, токочторду абайлап жайгаштырасыз. 200 градуста ысып турган электр мешине салып, 5-10 мүнөт кармасаңыз, токочтор даяр. Тарелкага салат жалбырагын төшөп, токочту коюп, үстүнө каймакты куясыз.

Канымжан Усупбекова
kenesh@super.kg