– Кызык, мага бул окуя мурун болгондой туюлуп жатат.
– Бул дежа вю да...
Ар бир адамда өмүрүндө жок дегенде бир жолу ушундай туюм болсо керек. Бул нерсе "дежа вю эффектиси" деп аталат. Жер жүзүндөгү окумуштуулардын бири дагы дежа вю боюнча так түшүндүрмө берише элек. А бирок бул тууралуу божомолдор толтура.

ЭСКЕ ТҮШКӨНДҮН БААРЫ ЭЛЕ ДЕЖА ВЮ ЭМЕС...

Дежа векю – мурун башымдан өткөн.
Дежа епруве – мурун мындай сезим болгон.
Дежа антандю – мурун уккам.
Дежа пензе – мурун да ушинтип ойлонгом.
Дежа сю – мурун эле билгем.
Дежа воулю – мурун каалагам.
Дежа раконте – мурун айткам.
Дежа фаит – мурун жасагам.

МЭЭНИН ИШТЕШИНДЕГИ КАТАЧЫЛЫК ДЕЖА ВЮНУ ПАЙДА КЫЛАТ

"Dеjа vu" француз тилинен которгондо "мурун көргөм" дегенди түшүндүрөт. Адамдын учурда болуп жаткан окуяны мурун болгон сыяктуу кабыл алгандагы психикалык абалы. Алгачкы жолу бул терминди франциялык Эмил Буарак 1917-жылы жарык көргөн "Психика илимдеринин келечеги" аттуу китебин жазууда колдонгон.
Дежа вю абалы мурун окуган китепти кайра окуган сыяктуу же көргөн тасманы кайталап көрүп жаткандай. Бул абалга кабылган адам тасма же китептин аягы кандай окуя менен жыйынтыкталарын эстей албайт. Болгону андагы кайсы бир окуянын жүрүшүндө өзүнө тааныш сөздөрдү, учурларды кездештире берет. Бул эффектиден алынган таасирленүү адамдын эсинде көп жылдар бою сакталышы мүмкүн. Бирок дежа вю абалында капысынан эске түшкөн учурду мурун качан, кайсы жерде башынан өткөргөндүгүн эстей албайт. Дежа вю дереализация (кабыл алуунун бузулушу) менен коштолот. Анда адам учурдагы нерсени мурун болгондой (дежа вю абалы) кабыл алып же, тескерисинче, күндө көргөн нерсесин алгачкы жолу (жаме вю – мурун көрбөгөм) көрүп жаткандай болушу мүмкүн.
Неврологдордун айтымында, дежа вю эффектиси мээнин гиппокамп бөлүгүнүн туура эмес иш алып баргандыгынан улам пайда болушу мүмкүн. Аталган мээнин бөлүгү маалыматтарды ирети менен сактоого жооп берет. Эгер ал кайсы бир себептен улам иштөө иретин бузса, анда биз болуп жаткан жаңы окуяны эски окуядай кабыл алышыбыз мүмкүн. Бул акыбалга катуу стресс, мээнин чарчашы же магниттик бороон себепкер болушу ыктымал.

ЖАН ДҮЙНӨНҮН САЯКАТЫ...

Эзотериктер дежа вю эффектисинин жаралышын реинкарнацияга (кайра жаралуу) байланыштуу деп түшүндүрүшөт. Алардын айтымында, ар бир адамдын жан дүйнөсү учурдагы түспөлүндө жаралуудан мурун бир нече жолу башка денеде жашоо кечирген. Демек, дежа вю – бул адамдын жан дүйнөсүнүн мурунку жашоосундагы окуя же абалдардын капысынан эске түшүшү. Бирок бул божомол туура эмес болушу мүмкүн деген ойлор көп. Себеби адам кээде жаңы үлгүдөгү смартфонду же жаңы курулган имаратты көрүп деле буга чейин аны көргөндөй болушу ыктымал.

ӨҢҮБҮЗДӨГҮ ТҮШ

Дежа вю тууралуу божомолдордун көп болушунун себеби, атайын (жасалма жол менен) бул абалга кабылуу мүмкүн эмес. Ошондуктан аны толугу менен изилдеп чыгуу кыйынга турат.
Психологдор дежа вюнун жаралышын адамдардын түш көрүүсү менен байланыштуу дешет. Психоаналитик, психиатрлардын айтымында, биз түшүбүздө күнүмдүк турмушубузга байланыштуу миңдеген окуяларды көрөбүз. Чыныгы жашоодо кээ бир окуялар түшүбүздөгү окуяга окшошуп кетет, ошондо бул нерсе мурун болгондой туюлат. Бул божомол башкаларга караганда чындыкка эң жакыны. Себеби дежа вю абалына ден соолугу чың адамдар деле кабылышат.
Психикалык жактан жабыр тарткан адамдардын дежа вю абалына кабылышы кээ бир учурда биз ойлогондой оңой өтүп кетпейт. Дени сак адамдардын дежа вю абалы бир нече секундга гана созулса, оорулуулардыкы бир нече мүнөт, кээде сааттарга созула берет. Дежа вю эффектиси оорулуунун аң-сезиминде бир окуя көп күндөн бери кайталанып жаткандагыдай сезим жаратышы мүмкүн. Айрым учурларда галлюцинация менен да коштолот. Мындай абалда психикалык жактан жабыр тарткан адамдар аябай кыйналышат дешет психиатрлар.

КЫЗЫК ЭКЕН...

• Ырчы Мадонна алгачкы жолу Пекиндеги кытай императорунун хан сарайын кыдырып жүргөндө "мага бул хан сарайдагы ар бир бурч тааныш" деген. Мындан улам ырчы мурунку жашоосунда акыркы Маньчжур императорунун кызматчысы болгонун эстегенин айткан.
• "Тилимдин учунда эле турат, бирок айта албай жатам" деген абал таанышпы? Ал дежа вю сыяктуу эле нерсе – пресквю деп аталат.
• Улуу ойчул, жазуучу Лев
Толстой бир жолу аттан кулап түшөт. Ошондо жерден туруп жатып ал капыстан мындан 200 жыл мурун дагы дал ушинтип аттан кулаганын, бирок анда такыр башка түспөлдөгү адам болгонун эстегенин айткан.
• Орусиялык кинорежиссёр Леонид Гайдайдын "Приключения Шурика. Наваждение" тасмасында дежа вю эффектисин мыкты ачып берген кадрларды учуратууга болот.

Нуркыз Курманбек кызы
koom@super.kg