– Өмүрбек Чиркешович, «Бирге иштешип, чогуу күрөшкөн пикирлешиңизди тандайсызбы же аферист Юсуповдубу?» деп президентке кайрыларыңызды журналисттерге билдирген элеңиз. Алмазбек Атамбаев бул кайрылуу боюнча «Текебаевди же Юсуповду эмес, Кыргызстанды тандайм» деди. Бул жоопту кандай кабыл алдыңыз?
– Биз тергөө бүткөндөн кийин Алмазбек Атамбаевге кайрылуу жасайбыз дегенбиз, тилекке каршы, тергөө узартылды. Адегенде Зарылбек Рысалиевге байланыштуу мыйзамда көргөзүлбөгөн шумдук учур катталды: депутаттардын ишин тергөөнү түрмөнүн башчысына тапшырышты. Жаза аткаруу мамлекеттик кызматы абакта жаткандардын кылган кылмыш иштерин териштирүүгө алат, бирок Зарылбек Рысалиевге депутаттардын ишин берип, «сен табам дегенсиң, демек, табасың, өчүң да бар» дегендей эле тапшырышты. Бир ай ичиндеги тергөө ишинде эч нерсе тапкан жок, кийин эки айга узартылды, болбоду, андан ары дагы бир айга, тагыраагы, 20-августка чейин создуктурушту, анда деле майнап чыккан жок. Жок нерсени табуу кыйын, аны жасалма жол менен гана жасоо мүмкүн. Азыр дагы эки айга, 10-октябрга чейин узартышты. Эми мен октябрда ошол кайрылууну сөзсүз түрдө жасайм деп турам.
Мародёрчулуктун күндөрүнө кайта турган болсок, 2010-жылдын 7-апрелинде УКМКнын СИЗОсунан чыккандан кийин Жогорку Кеңештин имаратында Роза Отунбаеванын кабинетин мен штабга айлантып, оппозиционерлерди ошол жерге жыйнагам. Анда жок болгон бийликтин ордуна Убактылуу өкмөттү түзүп, өлкөдөгү баш аламандыкты токтотуунун иш пландарын кароону ошол кабинеттен баштадык. Менин сунушум менен шаарга тартип киргизүү үчүн мэрдин милдетин аткаруучу болуп Иса Өмүркулов барып отурду. Эки жолу алып барып, үчүнчү иретинде гана макул болгон Болот Шерди түнкү саат 11-12лерде ички иштер министринин милдетин аткаруучу кылып коюп келдим. Түн жарымда барып УКМКнын жетекчилигине Кеңешбек Дүйшөбаевди отургуздум.
Ошентип мен 8-апрелдин таңы атканча ондогон камералардын, жүздөгөн журналисттердин алдында соңку кырдаалдар боюнча маалымат берип, жүздөгөн адамдардын коштоосунда жүрдүм. Анын үстүнө ошол учурда белиме операция жасатып, кыйналып басып, ооруну басаңдатуучу дарыларды улам Дамира Ниязалиева берип турган. 7-апрелдин түнү ооп, саат 2-3төрдө «Форумга» барып Алмазбек Атамбаевди чакырып, «кел, эми сүйлөшөлү» дедик. Анда биз Убактылуу өкмөттүн мүчөлөрүнүн функцияларын аныктап, башкача айтканда, кызмат-милдеттерди бөлүштүрүп, анан эртең менен ошону жарыялоо чечимин чыгардык.
Бакиевдин бийлиги 2006-жылы 600 грамм героинди матрёшкага салып, жүгүмө кошуп коюшкан. Польшадан кармалганымда Курманбек Бакиев билип туруп, бирок эл алдында чыдай албай кетип «мен Өмүрбекти жакшы билем, ал андай ишке барбайт, мен ишенем» деп айткан. Ошондой эле сөздү парламент да тараткан. Эл көчөгө чыга баштаган. Ошондо судья мага «эл ишенбей жатыптыр, президент да, парламент да билдирүү жасады» деп айтып, мына ушулардын пикири соттун чечимин чыгарууга өбөлгө түздү десем да болот.
Эми мени менен таң атканча чогуу жүрүп, Убактылуу өкмөттү түзүүгө катышып, кызматты менин колумдан алгандар, мына 2 жыл өттү, бири дагы «Текебаев менен таң атканча чогуу жүргөнбүз, андай болушу мүмкүн эмес» же «биз анын 20 жылдык өмүрүн жакшы билебиз, ал мындай ишке барышы мүмкүн эмес» деп айтууга жараган жок. Мен Жогорку Кеңеште штаб түзгөндө дааратканага жалгыз бара албай калгам. Ушул революциячыл дем менен жүргөн жигиттер, анан баягы кызмат бөлүштүрүү менен бир жерге илешип калабызбы деген эски чиновниктер жанымдан чыкпай жүрүштү. Ошолордун бирөөсү да «а кокуй, андай болушу мүмкүн эмес, мен чогуу жүрбөдүм беле, өзүм көрүп тургам да» деп айткан жок. Аларга караганда Бакиев адам экен.
– Убактылуу өкмөт мүчөлөрүнүн мамилеси учурда жакшы эмес экенин коомчулук көрүп турат. Баштапкы максаттардын кайсынысы толугу менен ишке ашты?
– Убактылуу өкмөт үч ай гана жашады. 7-апрель түнү Кыргызстанда бийлик жок калып, баш аламандык болгондо жоопкерчиликти өзүбүзгө алып, Убактылуу өкмөттү түзгөнбүз. Биз бул бийликти көпкө кармап калалы деген оюбуз жоктугун айттык. Тез аранын ичинде тартип орнотуу, калктын коопсуздугун камсыз кылуу, экономикалык стабилдүүлүктү сактап калуу, анан эң башкысы бийликти легитимдештирүү, жаңы саясий системди түзүү, мына ушул милдеттер аткарылары менен биз бир аптанын ичинде баарыбыз отставкага кеттик.
Кээ бирлер «Убактылуу өкмөт деген болбошу керек эле» дешет. Бирок мен дүйнөдө башка форманы билбейм. Мурунку саясий түзүм талкаланып жок болуп калса, жаңы түзүмдү түзүп, мыйзамдуу бийлик шайланганга чейин убактылуу бирөө ишти алып барышы зарыл. Египетте үчүнчү жолу Убактылуу өкмөт түзүлүп жатат. Ливияда дагы.
Биз чын дилден убактылуу деп атап, үч айдын ичинде бардык ишти жасап, өткөрүп бердик. 5 миң жылдык тарыхы бар, пирамидаларды курган цивилизациянын булагы болгон Египетте эки жылдан бери бир пикирге келип, Баш мыйзамды кабыл ала алышкан жок. Легитимдүү бийликтин бутактарын түзө албай жатышат. Ошолорду көрүп-билмейинче биздин Убактылуу өкмөттүн ишин туура же ката болду деп баа берүүгө болбойт. Дүйнөдөгү акыркы окуяларды эске алганда, Кыргызстан абдан тездик менен трансформацияланып, жаңы системди жолго сала алды. Акыркы үч жылдын ичинде Кыргызстандын бийлиги төрт жолу легитимдешти. Биринчиси –референдум, кийинкиси – парламенттик шайлоо. Анда Жогорку Кеңешке жаңы саясий күчтөр келди: Убактылуу өкмөттүн партиялары уттурду, бакиевчилер утуп келишти. Президенттик шайлоодо дагы бир жолу систем тастыкталып, эл добуш берди. Жер-жерлерде жергиликтүү кеңештер шайланып, жаңы систем боюнча айылдын, шаардын башчылары бекитилишти. Биз сунуштаган өткөөл мезгилдин модели ийгиликтүү аяктады.
– Жантөрө Сатыбалдиев баштаган өкмөттүн иштеп жатканына бир жыл болду. Өкмөт ишеничти актай алдыбы?
– Албетте, биз койгон үмүттөрдү, биз каалаган каалоолорду өкмөт аткарган жок. Аны парламент деле аткарбады. Кээде ойлогон ойду кыстаган турмуш жеңет. Бирок өкмөт колдон келген аракетин жасап жатат. Биз коалициялык өкмөт биздики деп эле калкалабастан, аларды оппозициядан кем эмес сындап да жатабыз.
Быйылкы күз – өкмөт үчүн сыноо. Анткени өкмөт «Кумтөр» боюнча сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүдө. «Кумтөр» алтын кени кыргыз элиники болуш керек. Аны кайтарып алуунун күрөшү башталды. Ал күрөштүн башында карапайым адамдар, анан коомдук жана мамлекеттик ишмерлер, депутаттар турат. Азыр ким болбосун, Садыр Жапаровбу, Камчыбек Ташиевби, алардын баарынын «Кумтөрдү» кайтарып алууда салымы бар.
Биз табигый байлыктар, жер алдындагы кендер кыргызстандыктардын кызыкчылыгы үчүн иштеши керек дейбиз. Ошол үчүн 2010-жылкы Конституция иштелип чыгып жатканда «табигый байлыктар жеке менчикке берилиши мүмкүн эмес, ал жалпы элге кызмат кылат» деген норманы киргизгем. Ал эми Бакиевдин убагында «бүт табигый байлыктар, ошонун ичинде мөңгүлөр да жеке менчикке берилиши мүмкүн» деп жазып, ал байлыктарды менчиктештирүүгө даярданып калган эле. Элдик көтөрүлүш алардын тилегин бузду.
– Кыскача айтканда, учурдагы өкмөттүн өмүрү «Кумтөр» менен болгон сүйлөшүүнүн жыйынтыгынан көз каранды...
– Ошентип сиз туура айттыңыз. Өкмөт үчүн «Кумтөр» менен болгон сүйлөшүүлөрдүн жыйынтыгы – чоң сыноо. Анын канча бөлүгүн кайтарып алуу абдан маанилүү. Биздин фракция ушул жылдын февралында эле мыйзам долбоорун киргизген, ага ылайык, биз «Центерранын» долбоорунан чыгып, 2003-жылкы келишимди жокко чыгаруубуз жана үлүшүбүз 67 пайыз болуш керек.
– «Ата Мекен» жакынкы күндөрдө эле энергетика тармагындагы коррупцияга каршы күрөш баштай турганын айттыңыз. Ал боюнча конкреттүү иш пландар барбы?
– Коррупцияга каршы күрөш башталганы менен, ал майтарыла элек. Тескерисинче, ал басаңдаганда анын толкундары кайтып келип, күчөп жатат. Ошондуктан күрөш тынымсыз болуш керек. Алмазбек Атамбаев да күзүндө коррупцияга каршы күрөштүн экинчи этабын баштайм деди. Аны биз толугу менен колдойбуз. Энергетика тармагындагы коррупцияга каршы күрөшкө салым кошсокпу деп жатабыз. Ал багытта электр энергиясы боюнча жаңы мыйзам долбоорун иштеп чыгуудабыз.
Чиновниктердин же алардын жакын туугандарынын фирмасы мамлекеттик буйрутмаларды алууга, мамлекеттик ишканалар менен алыш-бериш кылууга тыюу салуу боюнча мыйзам долбоорлору иштелип жатат. Коррупция негизинен тендерлер менен мамлекеттик сатып алууларда болот. Эң көп сатып алууларды жүргүзгөн ишканалардын бири – электр тармагы. Ошондой эле тиги же бул туура эмес ишти жасаган жетекчилердин аты-жөндөрүн ачык айтып, алардын жоопко тартылышын, кызматтан кетишин талап кылып чыгабыз. Ансыз коррупцияга каршы күрөшүү мүмкүн эмес.
– Сизди эл өмүр бою оппозицияда жүргөн саясатчы катары билет. Бүгүнкү оппозиция коомчулуктун кызуу талкуусунда, аркы жээктин сапаты оңдолдубу?
– Бүгүнкү оппозиция мурункудай өмүр бою оппозицияда болбойт. Мурун бийлик алмашпагандыктан, оппозиционер оппозиционер болуп жүрүп өтүп кетер эле. Алар куугунтукка алынып, кемсинтилип, жок кылынчу. Бүгүн андай эмес. Оппозиция – урматтуу адамдар, сыймыктуу иштин ээлери, алардын ролу да тез эле алмашышы мүмкүн. Оппозиция бийликке келип, тескерисинче, бийликтеги күчтөр борттун сыртында калышы мүмкүн. Бирок ал жашыруун соода же жеке сүйлөшүү иретинде эмес, ачык парламенттин деңгээлинде жүрүш керек деп ойлойм. Мисалы, биздин партия 2011-жылдан 2012-жылга чейин оппозицияда болду. Бийлик коалициясына киргенибизге бир жарым жылга жакындап калды. Бул деле түбөлүктүү эмес деп эсептейм. Бүгүнкү оппозицияга тажрыйба менен туруктуулук жетишпейт. Биз мурун аркы жээкке өтсөк, өмүр бою оппозицияда жүрүүгө кайыл болуп, ошого даяр болуп чыгар элек. Азыркылар болсо тез эле коалицияга кирип, бийликке жетсем деген үмүт менен чыгып, ошол шашмалыгы көп жаңылыштыкка алып келүүдө.

Эльвира Караева
politika@super.kg