ТЕСТ: Уул үйлөп, кыз берүүдөгү салттарга кандайсыз?

Жар көрүү – үйлөнүү үлпөтүнө чейин аткарылуучу жөрөлгө. Эки тарап кудалашкандан кийин болочок күйөө бала жолдош ээрчитип, колуктусунун айылына келип түшөт. Ошол жерге кыз тараптагылар атайын боз үй тигип, кыз оюнун өткөрүүнү күйөө бала тараптан талап кылышат. Оюн жүрүп жаткан маалда кыз-күйөө 1-жолу бири-бирин көрүшкөн. Кыз тарап, жигит тарап болушуп, жар-жар ырдашып, кыргыздын улуттук оюндары ойнолуп, күйөө жолдош кыздын жеңелеринин талаптарын аткарып, камдап келген белектерин тартуулашкан.

Көңүлгө туура келген ылайыктуу кыз табылган учурда анын атасынын үйүнө атайын жуучулар жөнөтүлгөн. Макулдугун бербей койбосу үчүн жуучулукка атайын жашы улуу аксакалдар менен эл ичиндеги кадырлуу кишилерди же болбосо чукугандай сөз тапкан, чечен адамдарды тандашкан. "Кымызды суусаганга бер, кызды сураганга бер", "Ырыстууга жуучу келет, ырысы жокко доочу келет" деген макалдар сөз баштоодо жардамга келген.

Бел куда — ата-энелердин балдары төрөлө электе эле кудалашуусу. Ымаласы жакын адамдар өздөрүнүн жакындыгын бекемдөө же сөөк жаңыртуу максатында кыз же уул эненин курсагында кезинде эле кудалашып коюшкан. Кудалашуунун бул түрү "Манаста" да чагылдырылган. Эпосто Семетей менен Айчүрөк төрөлө электе эле Манас менен Оогандын каны Акун бел куда болушат.

Жан баштык - баш алган тарап кызды төркүлөтүп чоң кудага барганда кызмат кылган келиндерге жана кыздын эже-сиңдилерине тарата турган кооз буюм, таттуулар салынган баштык. Ал кийизден же кооз кездемеден тигилип, чачылар тагылат. Ичине чач учтук, сөйкө, билерик, шакек, жүз аарчы сыяктуу кыздын көзүн кызыткан буюмдар салынат. Баштыкты ала турган келинди да алдын ала шайлашат. Шарт боюнча ал уруунун же үй-бүлөнүн барктуу келини болушу керек.

Кызы барган жерине бекем орноп, таштай катып уюсун, ажырашуу болбосун, үйүнө себепсиз келе бербесин деген мааниде кызды үйдөн алып чыгып кетип жатканда апасынын этегине таш же балта бастырып коюшкан. Ошентип энеси кызын кудаларга кошуп берип жатканда узатып чыккан эмес.

Өпкө жамандыкты сиңирип алат деген ишеним менен өпкө чабуу жөрөлгөсү пайда болгон. Жаңы келин келгенде ага арналып эчки союлат. Үйлөнүп жаткан эки жашты бири-бирине желкесин тийгизип отургузуп, чапан жаап туруп үйдүн аксакалдарынын бири жаңы союлган эчкинин өпкөсүн алып жаштарды урат. Андан соң өпкө итке берилет. Өпкө чабуу садага катары саналып, жубайларды кырсыктан сактоо, көп балалуу болушун камсыздоо максатында жасалат.

Өкүл ата жана өкүл эне ким болорун жаш жубайлар эмес, уулдун ата-энеси гана чечкен. Азыркы учурда өкүл ата, өкүл апа шайлоо жөрөлгөсү өзгөрүп, кыз тарап дагы шайлап алганга өтүп кеткен учурлар бар. Алар түгөйлөргө баш-көз болуп, кайын журтуна же эне-атасына айта албаган маселелерин угуп, аларга жеткирбей эрте чечишкен. Алар эки жаштын никесин кыюуга да катышкан. Тийиштүү жерлерде жаш үй-бүлөгө мал энчилеп, материалдык колдоо да көрсөтүшкөн.

"Жар-жар" ыры үйлөнүү тоюнда кыз менен күйөөнү жар көрүштүргөндө ырдалып келген. Ырдын мазмунуна токтолсок, кыз өзүн баалап барктаган сөздөрдү ырга салса, жигит тек жаатын айтып, кызды кор кылбай багып алары сыяктуу нерселерди кошуп ырдашкан. Кийинчерээк насаат ыр катары жазылып, аны көп балалуу, кадыр-барктуу, турмушта орду бар, үй-бүлөнү сактай билген, акылман аялдар турмуш куруп жаткан жаштарга насаат кылып айтышкан.

Азыркылар үчүн кыз узатып жатканда кошок кошуп отуруп алуу өөн учурашы мүмкүн. Бирок өз заманында бул бекем карманган салт болгон. Кыз күйөөгө узап жатканда анын жакындары кыздын кылыктарын, артыкчылыктарын айтып кошоктун обонуна салып кошушкан. Эгерде кызга кетип жатканда кошок кошулбай калса, анда кыздын айта турган артыкчылыктары жок экен деп эсептешкен.

Эне баланы чоңойтуу үчүн боюна бүткөндөн тарта төрөп өстүргөнгө чейин кандай азап чегет. Кыргызда кыз балага эненин тарбия бериши абдан чоң маанилүү философия менен туюндурулат эмеспи. Ошол себептен келин алып жаткан тарап кызын канаттууга кактырбай, тумшуктууга чокутпай багып чоңойтуп, тарбиялап андан соң бүлө кылып бизге берип жатат деп энесине "сүт акыга" акчалай же алтын менен белек берген.

Келин үйгө бүлө болуп келгенде уул келинге алгач нике кыйылган. Нике кыйылгандын эртеси кыздын беш көкүл өрүлгөн чачын жандырып, эки кылып өрүп, үкү топусун чечип, шөкүлө кийгизишкен. Мунун мааниси - келген кыз секелек курактан өтүп, чачы бүтүндүккө бирикти, майлуу сүттүү болуп, алдын бала бассын, ак кебездей таза, акжолтой болсун деген мааниде. Чачты дагы жөн салды аялдар эмес, көптү төрөгөн, кадыр-барктуу, урууда же айылда бараандуу делген аялдар өрүшкөн.

Келин кайната-кайненесине, кайнага-кайнежелерине, күйөөсүнөн улуу туугандарына учурашуу иретинде күнүгө бир жолу (биринчи кезиккенде) жүгүнүүгө милдеттүү болгон. Жүгүнткөн улуу кишилер ага алик алган жооп катары "Тилегиңди берсин" деп алкоо айтышып, "Алдыңды бала бассын, артыңды мал бассын. Алганың менен тең кары, ак жоолугуң башыңдан түшпөсүн" деген сыяктуу жана башка бата беришкен. Күйөө бала дагы биринчи жолу кайын журтунун үстүнө жүгүнүп кирет.

Куда түшүү - үйлөнчү жигиттин ата-энеси же башка урук-туугандары бойго жеткен кыздуу үйгө кызынын колун сурап келүүсү. "Жуучу түшүп келиптир" деп да коюшат. Бул жөрөлгөнүн арты менен куда-сөөк болчу эки түтүн эки жаштын баш кошуусу тууралуу сүйлөшүп, "Кызды сураганга, кымызды суусаганга бер" деген кептер дал ушул учурда айтылат.

Туура жооп 2. Кыз бойго жетип турмушка узап жатканда аны жогору баалап калыңга кырк жылкы келет дешкен. Чындыгында колунда бар, бай-манаптын тукумдары кыз берип келин алышканда калыңына тогуздап мал айдап, 3 күн 3 түн алты бакан селкинчек куруп той беришкен.