ТЕСТ: Баатырлар баяны. Эмне себептен эл арасында "Кенесарынын өлүмүндөй" деген сөз калган?

Кыргыздын башын кошуу үчүн түндүк уруулары ал кездин мыкты чыкмасы, атактуу Шабданды жесир Курманжан датканын колун суроого жиберишет. Даанышман датка айымдан сүрдөп кеткен Шабдан “саламатсызбы, эже” деп жибергенин билбей калат. Ошондо Курманжан датка Шабданга “сиз мени эже деп атадыңыз, эми экөөбүздүн никеге жол жок” деп жылуу-жумшак узаткан экен.

Кокон ханы Мадали Тайлакты туткундоо үчүн Арап баатыр башында турган 500гө жакын сарбаздарын жөнөткөн. Тайлак баатыр Кокон сарбаздарын Тогуз-Тородон тосуп алып, Бычан жайлоосунда эки жак бет келген. Согушта Арап качып кетүү аракетин көрүп, Тайлак аны ашууда кууп жетип, жекеме-жеке сайышта өлтүргөн.

Балбай баатыр бугу уруусунун белек уругунан болгон. Ал бугу менен сарыбагыш урууларынын ортосундагы чыр-чатактардын биринде колго түшкөн Ормон ханды найза менен колтукка сайган. Кээ бир маалыматтарда бычак менен сайган деп айтылып жүрөт. Ормон хан алган жаракатынан улам каза болгон.

Казак ханы Кенесарынын Кыргызга болгон экинчи чабуулу учурунда жеңилүүгө учурап, ал колго түшкөн. Анын башы алынып, денеси көпкө чейин көмүлбөй жаткан. Ошондон улам эл арасында “Кенесарынын өлүмүндөй” деген сөз калган.

Казак-кыргыз согушунан кийин солтодон элчи катары Жаманкара баатыр менен дагы беш киши Кенесарыга барган. Казак ханы Жаманкараны чөк түшүрүп отургузуп коюп, эки бөйрөгүн сууруп алган. Ага кошо Турсун дегенди дагы өлтүрүп, калган жолдошторун коё берген. Өлүктөрүн журтка таштап, өзү көчүп кеткен.

Кенесарынын колу курчоого алынганда аларды алсыратыш үчүн Чу суусун таш менен бөгөп, башка нукка салып жиберилиши Чынгыш баатырдын акылы менен жасалган иш катары айтылып келет. Натыйжада курчоодо калган Кенесарынын кошууну алсырап, аттары суусап жүрбөй калган.

“Ормон опуза” - Ормон хандын кыйын кырдаалдардан чыгуу, душманга сыр алдырбай алардын үшүн алуу, коркутуу үчүн колдонгон айла-амалы, аскердик тактикасы. Жаңы түптөлүп жаткан кыргыз мамлекетинин борбордук бийлиги алсыз болгондугуна байланыштуу, Ормон хан “Ормон опузаны” көбүнчө кооптуу учурда же согушта пайдаланган.

Кенесары Кыргызга болгон соңку чабуулунда колго түшүп, башы алынган. Ошол Төрөгелди баатыр Иледеги казактардын туткунунда болгон. Ормон менен Жантайдын кишилери казактарга барса, алар Кенесарынын башын орус улугуна тартуу кылуу акылын айтышкан. Жантай өз жакын туугандарынан Калыгул Албек уулунан Кенесарынын башын берип, Төрөгелдини бошоткон.

Бүргө баатыр Талас өрөөнүндөгү кыргыздардын кушчу уруусунан чыккан. Казак ханы Абылайдын Кыргыз жергесине уюштурган жортуулунда анын колун Балхаш көлүнүн аймагына чейин сүрүп барган.

1860-жылы Кокон ханы Малабек Ташкенттен чоң аскердин башында Канат Шааны, Ферганадан “Анжиян кошууну” деп аталган отряддын башында Алымбек датканы жөнөткөн. Казакстандын Узун-Агачтагы орустар менен болгон салгылашта Алымбек датка аскерлерин согуш талаасынан алып чыгып кеткен. Алымбектин мындай чечиминин түпкү максаты - бүткүл кыргыз урууларын бириктирип, өз алдынча мамлекет куруу же кокон ордосун толук ээлөө болгон.

Кокон ханы Кудаярга элдин нараазычылыгы күчөгөн маалда кыргыз аксакалдары менен уруу башчылары Алим хандын небереси Полот бекке барышкан. Бирок ал чоң атасынын жана андан кийинки Кокон хандыгынын тагдырын эске түшүрүп, сунуштан баш тарткан. Ал топтун өкүлдөрү кайтып келаткан жолдо, өздөрү түнөгөн үйдөн сырткы келбети Полот бекке окшош жаш жигитти учуратып калышат. Бул түштүк кыргыздардын ичкилик уруусунун бостон уругунан чыккан молдо Исхак Асан уулу эле.

Түлкү баатыр калың кол менен Жаңыл Мырзаны аялдыкка алууга барып, таппаган соң элин чаап келе берген. Аны уккан Жаңыл Мырза Түлкү баатырды артынан кууп жетип, жаа менен атып өлтүргөн.

Орхон-Эне-Сай жазууларында Барсбек тууралуу маалыматтар бар. Анда Барсбек Чыгыш Түрк каганатынын баскынчыл саясатына каршы күрөшүп, кыргыздарды жетектеген тарыхый инсан болгондугу айтылат. Ал кезде кыргыздар Барсбектин жетекчилигинде Чыгыш Түрк каганатына каршы түргөштөр, кытайлар менен биримдик түзүшкөн.

Адигине менен Тагай эр жеткенде экөө 20дан жигит алып, ордо атышкан. Анда Адигине тарап жеңилип, ортодо чыр чыккан. Ага таарынган Тагай элин ээрчитип Кетмен-Төбөгө, бир кабарда Тогуз-Торого кетип калган.