ТЕСТ: Ак карлуу тоонун кожоюну илбирс тууралуу маалыматыңыз барбы?

Илбирстер Орусия, Кытай, Кыргыз мамлекети, Монголия, Индия, Непал, Пакистан, Бутан, Тажикстан, Ооганстан, Казакстан жана Өзбекстандын бийик тоолорун байырлайт.

Ак илбирс 1985-жылы эл аралык жана Кыргыз мамлекетинин Кызыл китебине киргизилген.

Бишкек шаарынын 1994-жылы кабыл алынган гербинде ак илбирстин сөлөкөтү түшүрүлгөн. Анын автору - Майрамкул Асаналиев. Мындан сырткары илбирстин сүрөтү Татарстан, Хакасия мамлекеттеринин, Самарканд, Алматы шаарларынын гербдеринде бар.

Айрым маалыматтарга таянсак, “илбирс” сөзүн орус соодагерлери 17-кылымда түрк тилдүү аңчылардан угуп, өз тилдерине ыңгайлаштырып “ирбис” атап алышкан. Илимий эл аралык аталышы – Uncia uncia (синоними Panthera uncia). Түрк тилине тектеш тилдерде бул жаныбарды “барс” деп аташчу. Кийин “ил” уңгусу кошулуп (ылдам, бат деген мааниде), илбирс аталып кеткен.

2013-жылы октябрь айында Бишкекте өткөн Ак илбирсти коргоо боюнча эл аралык форумда 23-октябрь - Эл аралык ак илбирс күнү деп жарыяланган.

Илбирс өзүнүн салмагынан 3 эсе оор жаныбарларга кол салуудан жүрөксүнбөйт. Негизинен тоо эчки, аркар-кулжа, бугу-марал, элик, каман сыяктуу тоо жаныбарларын жейт. Улар, кекилик, кыргоол, коён менен да азыктанышат. Жайында менюсуна өсүмдүктөрдү кошуп коюшат.

Табиятта ак илбирс орточо эсеп менен 13 жыл жашайт. Ал эми капаста ургаачы илбирс эң узак 25 жыл жашаган учур катталган

Ушул жылдын август айында Голливуд актёру жана БУУнун климат боюнча Тынчтык элчиси Леонардо Ди Каприо Бишкекте өтө турган ак илбирсти коргоо боюнча эл аралык форумга чогула турган 12 мамлекеттин башчыларын Save snow leopards петициясына кол коюуга чакырган.

Ак илбирсти өлтүргөндөргө салынган айып пул мурда 500 миң сом болсо, азыр андан үч эсеге - 1,5 миллион сомго көтөрүлгөн. Адистердин айтымында, быйыл адамдар тарабынан ак илбирсти жок кылган учур катталган эмес.

Окумуштуулардын айтымында, учурда Кыргыз мамлекетинин аймагын байырлаган илбирстердин саны 200-300дүн тегерегинде. Алардын көпчүлүк бөлүгү Ысык-Көлдүн аймагында жайгашкан.

Белгилүү режиссёр Төлөмүш Океев 1984-жылы адам менен жаныбардын ортосундагы мамилени чагылдырган “Ак илбирстин тукуму” тасмасын тарткан.

Илбирстин жаш курагы жетилген эркектери жалгыздап жашашат жана жашаган аймагын башкалардан корушат. Бир же эки-үч ургаачысы менен бир аймакта жашаган эркек илбирстер өтө чанда кезигет. Ал эми ургаачылардын жанында, албетте, балдары болот.

Илбирстин куйругу анын аскаларда тең салмактуулукту сактап, кулап кетпеши үчүн жардам берет. Узундугу 1 метрге чейин жетет.

Улуу жазуучу Чыңгыз Айтматов “Тоолор кулаганда” романында журналист Арсен Саманчин менен Жаабарс аттуу илбирстин жашоосун салыштырып баяндап, глобалдашуу маалындагы курч көйгөйлөр тууралуу жазган.