ТЕСТ: Жумгал, Каракол, Соң-Көл... Жер-суу аттарынын чечмеленишин билесизби?

Булан-Сөгөттү Ысык-Көл районундагы айылдын аты. Татаал топонимдин биринчи түгөйү “булан” - “багыш” (бугунун бир түрү). Ал эми “сөгөттү” - “тал” деген маанини берет. Ошондо "талдуу жерде жашаган багыш” деп чечмелесек болот.

Кубакы-Кочкор өрөөнүнүн түндүк-чыгыш тарабындагы тоонун аты. Ошондой эле ошол тоодогу ашуунун аты да Кубакы. Моңголдордун “Хувхаи” деген сөзү кыргызча “өсүмдүктөрү жок, жылаңач тоо” деген түшүнүктү берет.

Соң-Көл деңиз деңгээлинен 3 миң метр бийиктикте жайгашкан. Сөң-Көлдө сууда сүзүүчү жана саз канаттууларынын 66 түрү жашагандыгы далилденген. Көпчүлүк Соң-Көлдү акыркы көл деп түшүнүшөт. “Соно” деген сөз өрдөк дегенди түшүндүргөндүктөн “өрдөктүү көл” деп чечмелешет.

Боролдой монголчо “боролж” деген сөздөн улам келип чыккан. Кыргызча эл оозунда айтылып жүргөн ак тал же бөрү тал дегенге туура келет. Ал эми “дой” кыргыз тилиндеги көптүк мүчө. Демек, Боролдойду ак талдуу жер деп түшүнсөк болот.

Аксы районундагы Сары-Челек көлү жайгашкан аймакта сары-кызгылт бүлдүркөн көп өсөт. Окумуштуулар көлдүн аталышы да ошондон улам келип чыккан дешет. “Чилек” деген сөз огузча “бүлдүркөн” деген маанини берет.

Суусамыр өрөөнү Кыргыз Ала-Тоосу менен Суусамыр, Жумгал тоолорунун аралыгында орун алган. Узундугу 150 чакырым, туурасы кеңири жеринде 45 чакырымды түзөт. “Самыр” же “самур” деген суусар дегенди билдирет. Демек, Суусамыр “сууда жашаган суусар” маанисинде. Азыр деле огуз-түркмөн тилдеринде суусарды “сусамуру”, “сусамыры” дешет.

Түп Ысык-Көл облусунун түндүк-чыгышында жайгашкан район. “Түп” сөзү түргөш жана усун тилдеринде борбор дегенди билдирет. Тарыхта усундардын борбор шаары “Чигу” Түптүн жанында орун алганы белгилүү.

Ысык-Көлдө, Баткенде Төрткүл деген айылдар бар. Анын чечмеленишин “төрт гүл” эмес “төрт куле” деп чечмелеп жүрүшөт. Тактап айтсак, “куле” сөзү “мунара” дегенди билдирет. Демек, шаардын же айылдын төрт бурчунда орун алган мунаралар. Орто кылымдагы шаарлардын бурчтарында мунаралар болгон. Азыркы Тоң районундагы Төрткүл айылында орто кылымдагы Тоң шаары орун алган.

Улакол айылы Нарын районунун Кара-Кужур өрөөнүндө жайгашкан. Изилдөөчүлөрдүн көбү Улакол топоними “тоо суусу” деп чечмелеп жүрүшөт. Монгол тилинен алып карап көрсөк, “ула” деген аталыш “тоо” дегенди билдирет. Ал эми “гол” деген сөз “суу” дегенди туюнтат.

Окумуштуулардын баамында, Жети-Өгүз топонимин бийик маанисиндеги “эгиз” сөзүнөн келип чыккан деп кароо чындыкка туура келет. Андан сырткары өгүздү “суу” деп да чечмелеп жүрүшөт. Ошондой эле эл арасында торпок, өгүздөргө байланыштуу уламыштар да бар.

Көкөмеренди монгол тилинен которгондо “көк суу” дегенди билдирет. Монголдор “мөрөн” деп чоң сууну же суулуу өзөндү айтышат. Көкөмерен да мына ошол монгол аталышына дал келет.

XV кылымдын аяк ченинде Азиянын чыгыш өлкөлөрүнө жасаган бир жүрүшүндө Тамерлан Ысык-Көлдүн чыгыш тарабына өтөт да, согушка кирер алдында аскерлеринин канча экендигин билүү үчүн ар бирин бирден таш таштап кетүүгө буюрат. Натыйжада бир чоң таш дөбө пайда болот. Кийин согуштан кайра келе жатканда баягы таш дөбөдөн ар бир жоокер бирден таш алып, бери жакка ташташат. Натыйжада жанындагы кичирээк келген үйүндү таштар пайда болот.

Кажы-Сай Тоң районундагы жердин, суунун жана айылдын аты. Кадж-иран тилдеринде карагай деп которулат. Аталган топоним анын маанисине толук ылайык келет. Анткени Кажы-Сай карагайлуу жер.

Жумгал аталышы монголдордун дзун-сол же чыгыш жана гол-суу, өзөн деген сөздөрүнөн келип чыккан. Жумгал суусу чынында эле Көкөмерендин сол куймасы. Монголчо бул эки сөз кошулуп айтылганда кыргыз тилинин фонетикалык өзгөчөлүктөрүнө ылайык Жумгал болуп өзгөрүп кеткен.