Жакында гана чыккан «Президент жана бомж» тасмасы аз убакыттын ичинде күйөрмандардын алкышына ээ болуп, жадакалса «Оскарга» көрсөтүлөрүн кинону жаратуучулар айтып чыгышкан. Бирок тасманы жараткан чыгармачыл топтун ичинде чыр чыгып, күн санап ырбап барат. «Менин укугум тебеленди» деп аталган фильмдин режиссёру Ырыс Окенова редакциябызга кайрылганынан, чоо-жайын иликтеп көрдүк.

Ырыс Окенова, режиссёр: «БУЛ ИШТИ ЖӨН КОЙБОЙМ, СОТТОШОМ!»
– Негизи, кинодогу мыйзам боюнча, беш киши: сценарист, режиссёр, оператор, сүрөтчү жана композитор тасманын автору болушат. Фильмдин продюсери Өмүрзак (ред. Төлөбеков) байкенин «мен автормун, мен баарын билем» дегени туура эмес. Бул жакта 5 автордун макулдугу, чечими менен иш жүргүзүлүшү керек эле. Андагы ар бир секунд, ар бир кыймыл, үндүн тону, музыканын баары иштелип чыккан.
Кинонун кыргызча, орусча варианты чыккандан 4 ай өткөн соң орусиялыктардын буюртмасы менен саясатташтырып, кайрадан өзгөртүлүп тартылышына караманча каршы чыктым. Кино чыгар алдында Өмүрзак мырзанын «Нариман Түлеевдин тасмасы кылам» дегенине мен каршы чыгып, чоң талаш болгон. Саясий упай топтоо же жагалдануу максатындабы, Түлеевди башкы демөөрчү деп жазды. Бирок ал демөөрчү эмес болчу.
Башкы ролго да аны сунуштаган, мен «тажрыйбалуу актёр гана ойношу керек» деп болбой койгом.
Өзүн жазуучу атаганы менен, бул киши саясаттагы адам болгондуктан, эми киного келип, биздин атыбызга доо кетирүүдө. Эгер башында ушундай болорун айтышса, мен, балким, режиссёрлукка макул болбойт элем.
Негизи, продюсер башында адабий стилде жазылган эки чыгарманы берди, бирөөсү сүйүү, экинчиси ушул болчу. Ошондо муну көрүп кызыктуу кино чыгарына көзүм жетип, тартса болчудай дедим. Ошентип, тасманы тартууга киришип калдык. Адабий чыгарманы киносценарий кылып иштеп чыктым.
«Тасманы чет өлкөлүктөр сатыкка алды» деп маалымат берип жатат. Чынында, ал кезде жөн гана сүйлөшүү жүрүп жаткан. Тасманы 15 мүнөткө кыскартып, Кыргызстанды каралаган жаңы эпизоддорду кошуп, «20 жылдан бери бизден бир да кинону албаптыр, «Президент жана бомжду» алганы жатат» деп айткандары жөн гана ооз көптүргөндүк. Тасма – режиссёрдун оюн, жүзүн чагылдырып турган чыгарма. Эл жаңыланган вариантын көрүп, мага «ушуну сен тарттыңбы?» десе мен кантип жооп берем? Бул киши биздин ордубузга эле өзү билип тон бычып жатпайбы. Бирок мен өз чындыгымды айтып, анын калптарына жол бербейм. Өзүнүн туура эмес кылып жатканын билсе да, бул киши мени каралоонун максатында. Бирок мен ишенем, чындык жеңет. Учурда бул иш боюнча сотко, омбудсменге кайрылдым. Автордук укугумду коргоо үчүн аягына чейин соттошуп, акыйкаттыкка жетем. Менин эмгегимди саясатка аралаштырып, булгашына жөн карап отура албайм!

Режиссёрдун арыз-муңун уккан соң экинчи тараптын да пикирин сурап кайрылдык.
Өмүрзак Төлөбеков, продюсер: «ЫРЫСТЫН ДЕҢГЭЭЛИ «ТАЛАШ ТАГДЫРЛАР»
– Мен Нариман Түлеев президенттикке талапкерлигин коюп жатканда ага маалымат катчы болуп иштегем. Ошол кезде Ырыс келип, «тасма тарттым эле. Монтажга 500 доллар жетпей жатат. Демөөрчү болуп бериңиздер» деп калды. Тарткан тасмасын көрүп, сценарийи жакшы эмес экенин айткам. «Кандай сценарий болуш керек?» деп кызыгып калганынан, «Президент жана бомжду» көрсөттүм. Ал дароо «тасма тартканга көп акча деле кетпейт. 6-7 миң доллар тапсаңыз, ушуну кино кылып тарталы» деди. Макулдашып, иштештик. Бирок «Президент жана бомж» фильмине 6-7 миң эмес эле 30-40 миң доллар короп кетти. Ырыс Окенова режиссёр катары баарын көзөмөлдөп туруш керек болчу. Режиссёр болгондон кийин ар бир секундду көзөмөлдөп турса, мынча каражат кетмек эмес.
Киного киришерде да Ырыска «биргелешип автор бололу да, түшкөн кирешенин белгилүү бир пайызын берейин» деп сүйлөшкөнбүз. Ал сөзүмө көнбөй, «мындай Кыргызстанда жок, мага тартуу процесси боюнча 3000 доллар бериңиз» деп акыры келишим түзүлүп, кол коюлуп, макулдашканбыз. Анан бир кезде «Көк салкын» сыяктуу тасмаларга жакшы киреше түшүптүр деп калды. «Мейли, бизге да ошондой жакшы киреше түшсө, менин чыгашаларымды жапкандан кийин сага премия катары дагы акча берейин же Ош шаарындагы сатыктан түшкөн акчаны берейин» дедим. Аны угуп, ал дароо мага унчукпай Ошко байланышып, сүйлөшүп коюптур. Мен ага «Ырыс, мен тасманы тартыш үчүн жашаган үйүмдү саттым, унаамды күрөөгө койдум. Мени менен кошо жарышып, талашасыңбы?» десем да болбоду. Көгөрүп тасманы бир ай коюп, «2000 доллар таптым» деп айтты. Андан сырткары дагы 6000 доллар сурады. Мен чыгашамды чыгарып алайын десем, «эртең барып «пираттарга» берип салам, сизге да, мага да жок» деп коркутууга өттү. «Мындан кийин бир да акча сурабайсың, доом жок деп жазып бер» десем, тил кат жазып берди. 6000 долларды карматтым. Баш-аягы колумдан 9000 доллар алды, Оштон тамак-ашы, башкасы менен 4000 доллар кетсе керек, аны алды.
Анан мага чалыптыр, «сиз менин уруксатымсыз жаңыртып жатасыз» деп. Мен бул тасманын 100 пайыз ээси деп саналам. Тасманы Орусияга алып барганда аталышы «Президент жана бомж» болуп тургандан кийин, бомждун тагдыры аз болуп калыптыр, ошол жерин көбөйткүлө деп айтышкан. Ырыска кайрылсак, дагы баланча акча бер деп баштайт деп өзүм тартып, кыскарттырганым чын.
Жакында Ырыс чалды, «сизди сотко берем» деп. Эгер кинону карай турган мыйзам бар болсо, анда бере берсин. Ырыстын нааразычылыгы, «тасманын кыскартылган вариантында мен аралашпасам да, фамилиям турат» дегени болсо керек. Мен ошол жоопкерчиликти өзүмө алайын деп өзүмдүн аты-жөнүмдү да режиссёрлор деген жерге жаздырайын деп жатам. Ал эми тасмага катышкан чыгармачыл топтун Ырыстан башкасынын эч кимиси нааразы болгон жок.
«Президент жана бомж» саясий тасма болгондуктан, чет жерлерде көрсөтүүгө уруксат алыш көпкө созулду. Бирок жакында Казакстанда «Арман» деген кино борбору тасмабызды сатыкка алышты. Орусиядан «Лайк Стар» ЖЧКсы алды. Мен үйүм жок калсам деле Кыргызстанга татыктуу кино тартып койсом, ошого кубанам. Ырыс келишимди бузуп, чектен чыгып кетти. Кааласа эми деле башка кино тартып, акча жасай берсин. Анын деңгээли өзү тарткан «Талаш тагдыр» тасмасы экен.

Бул чыр тууралуу тасмага тартылган актёрлордун да пикирин уктук.
Аскат Сулайманов, актёр («Президент жана бомж» тасмасында Омордун ролунда):
– Бир үйдү салып, кайра оңдойм деп аны бузуп алышың мүмкүн. Эгер мага койсо, жаңы вариантын тартпайт болчумун. Бирок бул тасманы Европада сурап жатышкан турбайбы. Ал жагын ойлосом, бул да туура.

Марат Алышбаев (тасмадагы президент Самат Акматов), КРнын Эл артисти:
– Мындай маселе жаралбашы үчүн башында келишимдин ар бир пунктун дыкаттык менен түзүү керек болчу. А булар кыргызчылык кылып коюшкан көрүнөт. Башында мага роль сунушташканда «тажрыйбалуу режиссёр болбосо тартылбайм» дегем. Сценарийин окуп чыгып Ырыска айткам, «бул олуттуу сценарий экен. Сен тарта албайсың, бирөөнү көркөм жетекчи кыл, анан тартылам» деп. Ошентип, Нуртай Борбиев көркөм жетекчи болуп, тартылдым. Тасма талаасында да Ырыс мага келип бир да жолу «минтип сүйлөңүз, минтип ойноңуз» деп айта алган жок. Кино жарыкка чыкканда Нуртай Борбиевдин эмгеги экенине ынандым.

Марат Жанталиев,актёр (селсаяктын ролунда):
– Баштапкы варианты чыкканда көрүүчүлөрдүн «президент жакшы ачылып берилиптир да, селсаяктардын образы азыраак чагылдырылып калыптыр» деген ойлорун уккан элем. Андан сырткары чоң кино сынчылар да ошондой кептерин айтып жатышты. Ошолордун баарын эске алып, кыскартчу жерин азайтып, кошчу жерин кошуп, азыркы жаңыртылган вариантын чыгарышыптыр. Мага мунусу да жагып, купулума толду.

Бараандуу Эл артисттери катышып, жакшы алкыштарга татыган тасманын жаратуучуларынын ортосунда минтип чыр чыкканы, албетте, зээнди кейитет. Соттошконго чейин барбай эле, бири-бири менен маселени түшүнүшүп, чечип алышса, кино жааты да чырдан алыс болот беле?..

Гүлжамал Бөрүкулова
star@super.kg

«Супердин» сурак бурчу
АЗЫРКЫ КЫРГЫЗ КИНОЛОРУ СИЗДИ КАНААТТАНДЫРАБЫ?

Тагай Керимбаев, жумушчу:
– Азыркы кыргыз кинолору такыр канааттандырбайт. Кинотеатрга барып кино көргөн жан эмесмин. Дискке чыкса көрүп коём. «Боз салкын»
жакшы чыккан, акыркы кезде ушундай глобалдуу көйгөйлөрдү козгогон тасмаларды көргөн жокмун.

Чолпон Тутунова, үй кожойкеси:
– Ооба, канааттандырат.
Бирок жаңы чыккан тасманы көрүү үчүн кинотеатрга барбайм. Теледен көрсөтүүсүн
же дискке чыгышын күтөм. Андыктан жаңы чыккан кыргыз тасмалары кинотеатрлардан гана эмес, теледен да көрсөтүлсө жакшы болмок.

Азизбек Сарыбай уулу, сатуучу:
– Кыргыз кинолору жакшы чыгып жатат. Убактым болсо калтырбай көргөнгө аракет кылам. Акыркы жолу «Аят-2» тасмасын кинотеатрдан көргөм. Бирок биздин актёрлор америкалыктардай аткара алышпайт. Эгер мамлекет тарабынан каражат бөлүнсө, сапаттуу тасмалар жаралса керек.

Жаныбек Исмаилов, жумушчу:
– Жок, мени канааттандырбайт. Качан болсо
кыздарды ала качып, зордуктап, кордогон кинолорду тартышат. Кыргызга үлгү боло турган бир да фильм жок. Жаман жагыбызды
ашкерелеп кино тартканда эмне пайда табышат, түшүнбөйсүң.

Айдана Жапаркулова, студент:
– Ооба, канааттандырат.
Мен кыргыз кинолорунун ашынган күйөрманымын. Акыркы жолу «Президент жана бомжду» кинотеатрдан көрүп келгем. Аябай жакшы таасир калтырды. Кинолор тартыла берсе, элге жакканы өзү эле иргелип чыгат.

Бактыкан Жапарова, укук коргоочу:
– Кыргыз тасмалары техникалык жактан да, актёрдук чеберчилик жактан да аксаганы билинип турат. Спектаклге окшоштуруп эле кино тарта беришет. Анан да биздин менталитетке ачык сценалар туура
келбейт. Кино тартууда батышты тууроо
менен чектелип калбашыбыз керек.

Эмил Бектемиров, актёр:
– Мен бардык кыргыз кинолорун жаман дебейм. Арасында монтаж, үн берүү жагынан аксап, мааниси түшүнүксүз, чыныгы кинонун талабына жооп бербеген фильмдер бар. Албетте, дароо Голливудга теңеле албайбыз, баары майдадан башталат.

Лунара Бекиева
koom@super.kg